به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی خبر قم به نقل از نسیم قم، مریم فتحی پناه: قم، صبح ۱۹ دی‌ماه ۱۳۵۶. خیابان‌ها هنوز در سرمای زمستانی خلوت‌اند. اما سکوت، دیری نمی‌پاید. صدای قدم‌ها، شعارها و فریادهایی که تا چند ساعت بعد در کوچه‌ها و بازارهای شهر می‌پیچد، یکی از نخستین جرقه‌های انقلاب ۵۷ را رقم می‌زند.

حوالی ظهر، طلاب و مردم قم در اعتراض به مقاله‌ای در روزنامه اطلاعات با عنوان “ایران و استعمار سرخ و سیاه” که به آیت‌الله خمینی حمله کرده بود، به خیابان می‌ریزند. مقاله‌ای که به قلم فردی ناشناس با نام مستعار «احمد رشیدی مطلق» منتشر شد، و با لحن تند خود، جرقه‌ای در انبار باروت قم انداخت.

اعتراضات از حوزه به خیابان رسید

قم در آن روزها، شهری مذهبی اما تا حد زیادی ساکت بود؛ مرکزیت روحانیت شیعه، اما نه لزوماً مرکز اعتراضات. با انتشار مقاله، خشم طلاب و روحانیون از درون حجره‌ها به صحن مدرسه فیضیه و سپس به سطح شهر سرایت کرد.

در روز ۱۹ دی، صدها نفر از طلاب و مردم در بازار و خیابان آستانه تجمع کردند. آنچه آغازشده بود، تنها یک راهپیمایی نبود، بلکه نشانه‌ای از گسست عمیق میان حکومت پهلوی و بخش سنتی جامعه ایران بود.

یکی از شاهدان عینی آن روزها را چنین روایت می‌کند: صدای شعارها بالا گرفت. “مرگ بر شاه” برای اولین‌بار این‌چنین آشکار در خیابان‌های قم فریاد زده شد. نیروهای نظامی ابتدا متفرق کردند، اما خیلی زود با تیراندازی پاسخ دادند.

خون بر سنگفرش بازار

گزارش‌ها از آن روز حاکی از آن است که نیروهای امنیتی با شدت وارد عمل شدند. دست‌کم ده‌ها نفر کشته و صدها نفر زخمی شدند. پیکر برخی از کشته‌شدگان تا روزها در بیمارستان نگه‌داشته شد، و اجازه برگزاری مراسم تشییع پیکر به خانواده‌ها داده نشد.

یکی از مهم‌ترین کشته‌شدگان این روز، شهید سید مصطفی موسوی طباطبایی، از طلاب جوان حوزه علمیه بود. بسیاری از کشته‌شدگان بعدها به نمادهای «شهدای انقلاب» بدل شدند.

پیامدهایی فراتر از قم

واقعه ۱۹ دی، نقطه عطفی در تاریخ اعتراضات ایران پیش از انقلاب شد. نه‌فقط به خاطر خشونت آن روز، بلکه به دلیل واکنش‌هایی که در پی داشت.

چهل روز بعد، در تاریخ ۲۹ بهمن، مراسم یادبود قربانیان قم در تبریز، به درگیری‌های خونین در آن شهر انجامید. همین روند تا انقلاب بهمن ۵۷ ادامه یافت؛ الگویی که “سلسله چهلم‌ها” نام گرفت: هر چهلم، زمینه اعتراض جدیدی می‌شد.

مارتین کرامر، پژوهشگر تاریخ خاورمیانه، در مقاله‌ای درباره روند انقلاب ایران می‌نویسد:

۱۹ دی قم، نقطه شروع چرخه‌ای از اعتراضات بود که نه از طبقه متوسط شهری آغاز شد، نه از دانشگاه، بلکه از قلب سنت، یعنی حوزه علمیه.

قم امروز؛ ۱۹ دی را چگونه می‌بیند؟

قم، شهری که خاستگاه بسیاری از حرکت‌های فکری و سیاسی معاصر در ایران بوده، امروز در برابر پرسشی اساسی قرار دارد: آیا توانسته هویت انقلابی خود را زنده نگاه دارد؟ یا در روزمرگی و تکرار آیین‌های بی‌روح، شعله آن قیام خاموش مانده است؟

اگرچه سالگرد ۱۹ دی هرسال در قم با آیین‌های رسمی، سخنرانی‌ها و حضور چهره‌های حکومتی گرامی داشته می‌شود، اما حفظ هویت انقلابی شهر فراتر از مناسک و یادبودهاست. انقلابی بودن یعنی زنده نگه‌داشتن روح عدالت‌خواهی، صدای اعتراض به تبعیض و هوشیاری در برابر هرگونه بازتولید استبداد حتی اگر در لباسی نو ظاهر شود.

در این میان، نهادهای فرهنگی، رسانه‌ای و آموزشی در قم نقشی تعیین‌کننده دارند. اگر این نهادها بتوانند مفاهیم اصلی آن قیام را برای نسل جدید ترجمه و بازتعریف کنند—نه‌فقط به‌عنوان تاریخ، بلکه به‌عنوان یک منش زنده قم می‌تواند یک شهر «بیدار و حق‌طلب» باقی بماند.

قم، با پیشینه دینی و انقلابی خود، قابلیت آن را دارد که الگویی از شهروندی منتقد، آگاه و متعهد به آرمان‌های اصیل انقلاب باشد. اما این مسیر، نیازمند شجاعت در بازخوانی گذشته، صداقت در بازنمایی واقعیت، و پرهیز از کلیشه‌سازی است.

۱۹ دی برای قم فقط یک روز نیست؛ یک معیار است. معیاری برای سنجش اینکه تا چه حد هنوز ایستاده‌ایم بر همان خواسته‌ها یعنی حق، استقلال، و عدالت.